elif şafak'ın araf romanına psikanalitik bir bakış 1

Davranış şekillerimizin, olaylara karşı gösterdiğimiz tepkilerin ve tutumlarımızın nedenleri ilk çocukluk dönemlerinde yaşadıklarımızda saklıdır. Eğer bir insanın bir olay karşısında verdiği tepkilerin, tutum ve davranışlarının sebeplerini merak ediyorsak, o insanın çocukluğunda yaşadığı ilk anılarını incelememiz gerekir. Nevrotik vakalar, psikolojik bozukluklar ve fobiler incelendiğinde görülecektir ki bu tip durumların sebebi kişisinin geçmişte yaşadığı ve bastırmak durumunda kaldığı bir iç çatışmanın şimdiki zamanda ortaya çıkmasıdır.
Elif Şafak’ta “Araf” romanında yarattığı hemen her karakteri, ya bir psikolojik sorun ya bir otomatizm ya bir fobi ya da bir kompleksle örerek adeta klasik psikanalizin kollarına sorunlu ve kanlı canlı bireyler bırakmıştır. Bu durumda yazar bilerek veya bilmeyerek, Ömer’in aidiyet sorunu altında yatan nedeni görebilmek, Alegre’nin blumiasının nereden kaynaklandığını çözebilmek, Gail’in obsesif komplüsif’inin temeline inebilmek, Abed’in “ben” ini ararken neden bu kadar zorlandığını söyleyebilmek için bizi romanı inceleme yöntemlerinden, psikanalitik yönteme itmiştir.

İşte tüm bu karakterlerin sorunlarının altında yatan gerçek nedenler, aslında onların ilk çocukluk dönemlerinde yaşadıkları çatışmanın bastırılıp bilinçaltına itilmesi ile ilintilidir. Buzdağının görünmeyen kısmı olarak niteleyebileceğimiz bilinçaltı, davranışları yönlendirici ve biçimlendirici bir özelliğe sahiptir.

Hiçbir Yere ve Zamana Ait Olamayan Bir Başkişi: Ömer

Aitlik Hissinin Yitimi

Ömer Özsipahioğlu, Boğaziçi Üniversitesi Kamu Yönetimi Bölümü’nü bitirdikten sonra Siyaset Bilimi alanında doktora yapmak üzere Amerika yolunu tutmuş bir Türk genci ve Araf romanının başkişisidir.
«…ilk olarak 2002 Haziranı’nın ortasında…» , 24 yaşında iken Amerika’ya gelen Ömer aracılığıyla ne tam manasıyla bir Türk kimliği taşıyan ne de kendisini başka bir yere ait hisseden “araf”ta kalmış bir insan profili çıkartılmaktadır. Varoluşsal manada insanın var olması, bir yere ve zamana ait hissetmesi, onun dünyada kendi yerini belirleyebilmesine bağlıdır. İnsan, bulunduğu mekânı ve zamanı duyumsadığı sürece yaşama etkin bir biçimde katılabilir. Aksi takdirde zaman ve mekân flulaşarak yok olur ve insanın yaşama tutunma çabaları kendi kendini öğütmeye başlar. Bundan bir adım ötesi de insanın varlığını kanıtlama çabasından vazgeçmesidir.
Ömer, küçük yaştan itibaren aldığı İngilizce eğitim ve Anglosakson kültürü ile yetişmiş bir çocuktur. Zaten üniversite hayatında da İngilizce eğitim almaya devam etmiştir. Ailesinin yapısı her ne kadar klasik Türk aile yapısına benzese de, evdeki orijinal tablolardan, şık mobilyalardan ve ailesinin davranışlarından anladığımız kadarıyla Ömer’in ailesi burjuva bir aile görünümünü çizmektedir.

«Oturma odası gayet şık döşenmişti, seçkin, zarif ve iddialı ama a la mode olmayacak kadar hesaplı. …Duvarlar zevkli çerçeveler içindeki zevkli tablolarla süslenmişti, Gail hepsinin orijinal olduğuna emindi. »

Kendisini ait hissetmediğini belirttiği Türkiye’nin, Ömer üzerinde etkileri olduğu da yadsınamaz bir gerçektir. Ne de olsa 24 yılını geçirdiği bir ülke olmasının yanında Türk bir aileye mensup olması nedeniyle onun bu gelenek içinde büyümesi de Türk inanışlarının, gayri ihtiyari bilinçaltında yer etmesine sebep olur. Arada bir bu etki Ömer’de belirgin bir hal alır.

«Her ne kadar zaman zaman kendini Türkiye’den kopuk hissetse de, Ömer içinde büyüdüğü kültürel ethosu bilerek ya da bilmeyerek içine sindirmişti. Çok gülenin çok ağlayacağına inanan, fazla ya da yüksek sesle gülmenin iyi olmadığını, hatta uğursuz olduğunu öğütleyen, zira bu neşe sağanağını bir elem sağanağının takip edeceğinden korkan bir ethos. Gözlerinden yaşlar elen kadar gülersen sana şu basit gerçeği unutmamanı tavsiye eder bu öğreti: “göz yaşarana kadar gülmek” gülmekten ziyade ağlamaya yakındır.»

Türkiye’de büyüdüğü için Türk kültürü ile de etkileşimde bulunmak durumunda olan Ömer, yaşadığı bu kültür ikilemi ile varoluşsal dayanağın ilk halkası olan kültür dayanağını kaybetmiş gibi gözükmektedir. Kendisini herhangi bir yere ait hissetmeyen dolayısıyla ülkesine yabancılaşan bir birey olarak karşımıza çıkan Ömer’in dinine yabancı olması da olasıdır. Zira Ömer’in, kendisi gibi Müslüman olan ev arkadaşı Abed’le ters düşmesi bağlamında verilen yönleri ve konuşmalarından dinine, hatta bütün dinlere uzak bir kişilik sergilediğini söyleyebiliriz. Ayrıca Abed de onu içki içmesi, kadınlarla beraber olması gibi konularda eleştirir; onun «yoldan çıkmış bir Müslüman» olduğunu yüzüne vurmaktan da çekinmez. Zaten romanda Ömer’in dine bakış açısı; «Ne İslam’la ne de başka bir dinle alakası olsun istemeyen bir doğuştan-Müslüman; Tanrı’nın bilinebilirliğine değil Tanrı’nın kendisini bilmesine karşı çıkan bir bilinemezci.» tanımıyla verilir.

Amerika’ya doktora yapmaya gittikten sonra da varoluşsal dayanağının ikincisini, yani mekân dayanağını da kaybetmiştir. Roman, nerde ve ne zaman kaybettiğini bildirmemekle birlikte, Ömer’in son varoluşsal dayanağı olan “zaman” dayanağını da kaybettiğini bildirir. Ömer’in iç dünyasına dair çevresindekilerce pek bilinmeyen ama romanda büyük ölçüde yer eden bir nokta onun zaman kavramına karşı duyduğu antipatidir. Zamanı tahammül edilemez bulduğundan onu ölçmeyi daha da itici bulduğu söylenirken onun bu yüzden saat takmadığı ve derslere, çeşitli programlara da geç kaldığı görülür. Halka açık yerlerdeki saatlerin yakınından geçerken bile tedirginlik duyan Ömer’in bu konuda içinden geçirdiği düşünce de oldukça ilginçtir.

«… nasıl olup da kimsenin kaale alınmayı hiç kaale almayan bir şeyi daima kaale alma zorunluluğundan rahatsız olmadığını anlayamazdı.»

Roman boyunca olayların süreçlerini farklı bir yöntemle ölçtüğü görülür Ömer’in. «Dengeyi tesis etmek için en sevmediği şeyi ölçmekte en sevdiği şeyi kullanıyordu» cümlesiyle açıklanan bu yöntem müzikle ölçme sistemine dayanmaktadır. Şöyle ki; Ömer her sürecin –bir yere giderken yolda geçirdiği süre vs.- o an kulaklığından dinlediği şarkının kaç kere tekrar ederek dinlenebilmesi esasına dayalı bir sistem geliştirmiştir. Hatta abartıp, evliliğinin kötü ilerleyişi üzerine Abed’le yaptığı sohbette son on dört ayı tek bir şarkıyla geçirmenin hesabını yapmıştır.

«“On dört ay önce kulaklıklarımı takıp Nick Cave’in şu şarkısını tekrar tekrar çalmış olsaydım…” peçetenin üzerindeki malumatı bulmak için durakladı, “...223946,96 kere dinleseydim aynı şarkıyı, kulaklıklarımı çıkardığımda tastamam on dört ay geçmiş olurdu. Benim içinse sadece tek bir şarkı olurdu on dört ay.”»

Ayrıca romanın, Gail’in intiharını anlatan, son cümleleri de bu zaman anlayışının altı çizilerek oluşturulmuştur.

«Ömer’in walkman’inde bir şarkı çalıyor. Şarkı üç dakika yirmi saniye ama tekrar tekrar çalınırsa sonsuza kadar sürebilir.
Gail’in düşüşü sadece 2,7 saniye sürüyor.»

Görüldüğü gibi Ömer, zamanın geçmesine dayanamamakta ve sevmediği bir şeyi sevdiği bir şeyle ölçme girişiminde bulunmaktadır. Bu durumun bir nedeni de Ömer’in duyduğu korkudur. Bu korkunun temelinde kaybetme duygusu vardır.

«Evet korktuğunu kabul ediyordu. Birini gerçekten sevmekten, sonra onu kaybetmekten, yerleşip ister aile, ister ülke, ister evlilik olsun bir yerlere ait olmaktan, hayatın dönüşsüzlüğünden, geriye saldırılamazlığından ve ebedi düşmanı zamanın çizgisel akışından korkuyordu.»

Ömer, sadece kaybetme korkusu yaşıyor da değildir. Amerika’ya uyum sağlayıp sağlayamayacağını ve ev arkadaşlarıyla uyum sağlayıp sağlayamayacağını düşünüp korkuyor, ayrıca insanların kendisi ile alay etmesi halinde ne yapacağını bilememekten çekinir.

«Ayak uydurulması gereken çok fazla şey, incelenip öğrenilecek epeyce günlük alışkanlık vardı. Ama sonuçta ona öğrenmek değil de, ayak uydurmak battı. Ömer Özsipahioğlu ruhunun en alt kademelerine kadar her katmanında yılgın ve huzursuz, kendisiyle alay edilmesinden korkan bir adamdı…»

Erikson’un psikososyal kuramına göre 12-18 yaş arası kimlik kazanmaya karşı rol karmaşası diye tabir edilen bir dönemdir. Çocuk kimliğini arar ve “ben kimim?” gibi sorular sorar. Birey bu dönemde uygun bir kimlik bulamazsa, kimlik krizine girer ve ileride yaptığı her şeyden dolayı bir suçluluk duygusu duyar. Yaptığı işlerle alay edileceğini, görünüşü ile dalga geçileceğini ve yaptığı işin bir değeri olmadığını düşünür. Ömer’in durumuna baktığımızda ise Ömer’in bu dönemi sağlıklı bir şekilde atlatamadığını görürüz. Böylece Romanın başkişisi Ömer’in iç dünyasında en çok dikkat çeken tarafı olan kendisini bir yere/ kişiye/ zaman ait hissetmemesi durumunu açıklamış olduk.

Ödipal Kompleksinden Kurtulamamışlık


Dört, beş yaşlarındaki çocuğun cinsel içgüdülerinin cinsel organlarda toplandığı döneme Freud, genital dönem ya da fallik dönem der. Bu dönemde erkek çocuk için özellikle annesi büyük önem kazanır, doğduğundan beri tek doyum nesnesi olan annesine bağlılığı şimdi de cinsel bir boyut kazanmıştır. Geceleri onun yanında yatmak ister, giyinip soyunurken annesini merakla izler, sevgisini açıkça gösterir, büyüyünce kendisiyle evleneceğini söyler. Erkek çocuk, bu sıralarda annesine tek başına sahip olmak ister, babasının varlığını bir engel olarak görür. Ondan nefret eder, hatta ölümünü ister. Diğer yandan annesine beslediği sevgiden dolayı, kendisini babasına karşı suçlu hisseder. Bu gizli isteklerini babasının sezdiğini sanır, bunda ötürü babası tarafından cezalandırılmaktan korkar. Hadım edilme endişesine kapılır. Erkek çocuktaki bu iç çatışmaya Freud, Ödipus kompleksi demiştir.
Ödip döneminde çocukta -babasından da kaynaklı- dış dünyaya karşı bir güvensizlik eğilimi ortaya çıkar. Dış dünyadan korunmak için yeniden ana rahmine dönme ihtiyacı hisseden çocuk, doğumla birlikte artık oradan çıkmıştır ve oranın tek sahibi babadır. Baba faktörünü saf dışı bırakmaya çalışan çocuk, annesinin tek arzu nesnesi olmaya çalışır. Bu dönemde babanın çocuğa karşı tutumları, çocuğun karakterinin şekillenmesinde çok etkilidir.
Ödip kompleksinden kurtulmanın tek yolu babanın annenin fallusuna sahip yegane kişi olduğunun kabullenilmesidir. Böylelikle çocuk annesini değil de başka bir kadını arzu nesnesi yapar ve cinsel kimliğini kazanır.

Romanın başkişisi Ömer’in de hareketlerine baktığımızda Ödipal kompleksten kurtulamadığını görürüz. Ailesine karşı iyi davranmayan Ömer, Gail’in İstanbul’a gelip Ömer’in ailesiyle tanışmasından sonra, ona onlara karşı neden sert olduğunu sorması üzerine verdiği cevapla iç dünyasını bir parça dışa vurmuş olur:

«“İçimde sadece aileme karşı değil kendim dâhil bir sürü şeye karşı tortulanmış bir öfke var, biliyorsun... Ama birisi bana neden böyle öfkeli olduğumu sorduğunda nasıl cevap vereceğimi bilemiyorum…”»

Ömer’in neden kaynaklandığını bilmediği bu durum, onun Ödipal kompleksinden kurtulamamışlığıdır. Annesi ve babasını sürekli olarak değiştirmeye çalışan, babasının annesinin fallusuna sahip yegane kişi olduğunu kabullenemeyen ve onu hala bir düşman olarak gören, düşmanı yenmeyi başaramayınca da annesine de düşman olan bir başkişi ile karşı karşıyayızdır.

«Annesiyle babasını değiştirmeye çalışmaktan ve değişmediklerinde hüsrana uğramaktan vazgeçmeye (…) karar verdi.»

Amerika’ya gittikten sonra annesinin onu sık sık araması da Ömer’in bu kompleksi aşmasında bir engel olarak görünmektedir. «İyi misin? Tayfun nasıldı?» , «eğlenmeye gideceksen keskin nişancıya dikkat et» Sık sık arayıp Ömer’i kontrol eden annesine karşı Ömer, umarsız ve saldırgan davranır. Bunun sebebi ise daha çok babaya karşı duyduğu suçluluk duygusu ve kompleksi atlatamamışlıktan ileri gelen anneye karşı sevgi yitiminden kaynaklanır.

«Ancak eksik gedik bir şefkatle sevebildiği bir anneye hiç umrunda olmayan konularda söz verip durduğu için vicdanen rahatsızlık duysa da artık bu sözlerin sayısı öyle kabarmıştı ki, bir yenisi neyi değiştirecekti?»

Bu durum Ömer’in ilişkilerine de yansımış, kız arkadaşları ile cinsellik dışında bir bağ kurmaktan onu alıkoymuştur. Kendine annesi gibi birini aramış, bulana kadar da karşı cinsle cinsellik dışında bir ilişki kurmamıştır.

«“Sen kepazenin tekisin Omar” dedi Abed sırıtarak. “Kadınlarla yatmak için yapmayacağın şey yok. Gözünün değdiği bütün kadınlarla!”»

Romanda Ömer’in sevgilileri nicelik açısından oldukça fazladır. Romanın ilk sayfalarında Ömer Gail’le evlidir; ancak ilerleyen sayfalarda zamanda geriye dönüş şeklinde kurgulanmış, Ömer’in Amerika’daki ilk günlerinden itibaren anlatılmıştır. Bu süre zarfında Ömer’in hayatına giren, biri İstanbul’da bırakıp geldiği Defne, biri de evlendiği Gail olmak üzere toplam sekiz kadının adı geçer. O, bir ilişkiden diğerine geçmekte gecikmez ve ilişkiler konusunda başarısızlığı şöyle ifade edilir:

«Ömer’in karşı cinse meyli, bir oyuncak arabanın kendi yolunda ilerlerken karşısına çıkan her engelin önünde acıklı acıklı debelenmesine benzetilebilirdi. Tıpkı o pilli arabalar gibi, ne zaman engelin üzerine çıkmayı başaramayıp sırtüstü yuvarlansa, ters dönmüş bir kaplumbağa gibi debelenir ve nihayet taklasını tamamladığında tekrar tırmanıp tekrar düşer, pilleri tümüyle bitene ya da bir dış güç onu bu taklanın içinden çekip çıkarana kadar asla yöntemini değiştirmeyi aklına getirmeden bunu ha bire tekrarlardı. İşleri daha da karmaşıklaştıran onu bir kadın taklasından çekip çıkaranın genelde başka bir kadın olmasıydı.»

Gail’i annesine en yakın ideal kadın olarak görüp ona aşık olduğunu fark edene kadar bir çok ilişkisi olan Ömer’in sevmekten kaçtığı ifade edilmektedir. Üstelik Ömer’in kız arkadaşlarının farklı farklı milletlerden olması onun bilinçaltında “anneye benzer bir eş” aramasından kaynaklanmaktadır.

«Pearl’le de Vinessa’yla da, Marisol’le de bir şey değişmiyordu, hep o eski şablon: sevmeden sevilme isteğiydi son tahlilde Ömer’inki.»

Sevmeden sevilme isteği, annesini bir arzu nesnesine dönüştürdüğü için babasına karşı duyduğu suçluluk duygusundan ileri gelmektedir. Cinsel ilişki kurma konusunda yaşadığı başarıdan dolayı kendini cezalandırmakta ve eğer severse babası tarafından cezalandırılacağını, cinsel organının kesileceğini düşünüp cinsel organını korumaya çalışmaktadır. Fakat romanın içerdiği süreçte Ömer’in korktuğu başına gelir ve o Gail’e aşık olur, hem de karşısında aynı şiddette bir aşık insan olmadığının bilincindedir. Daha önce sevmeden sevilme arzusuna karşılık bu kez sadece, bir gün daha fazla sevilmenin umuduyla sarılır aşkına. Gail’de annesini bulduğunu sanan Ömer, çok kısa bir süre içerisinde Gail’in obsesif kompülsif nedeniyle ortaya çıkan gel-gitlerine ayak uydurmayarak, evlenirken birbirlerinin geçmişlerini karıştırmayacaklarını söylemelerine rağmen Gail’in geçmişini merak edip karıştırarak ve son olarak ta onun ölümünü izleyerek mutsuz olur. Böylece Gail’in, Ömer’in annesinin özelliklerini taşımadığını anlarız. Hayat Ömer’e bir oyun oynamış ve onu yanıltmıştır.

Onun sigara, “ot” ve alkol bağımlılıkları da muhtemelen bilinçaltında kendi kendine ceza verme isteğinden kaynaklı bir harekettir.

-devamı gelecek-